Dit foto-essay met begeleidend theoretisch essay schreef ik als eindopdracht van de cursus Herinneringscultuur, veranderende beelden van de Tweede Wereldoorlog. Ik heb gekozen voor het bijzondere verhaal van twee verzetsmensen: Frieda Belinfante en Willem Arondéus. Zij waren beiden nauw betrokken bij de aanslag op het Bevolkingsregister van Amsterdam.
De constituerende rol van heteronormativiteit en genderstereotypering op collectieve herinneringen aan het verzet
Frieda Belinfante en Willem Arondéus werkten in de oorlog nauw samen bij het vervalsen van persoonsbewijzen en bij de voorbereiding, de planning en de uitvoering van de aanslag op het Bevolkingsregister in Amsterdam.
Frieda was voor de oorlog een bekende celliste en de eerste vrouwelijke dirigent in het Concertgebouw. Willem was kunstenaar en schrijver. Beiden leefden voor de oorlog al openlijk homoseksueel, wat ongebruikelijk was. Zowel Frieda als Willem zijn na de oorlog lange tijd in de vergetelheid geraakt. Dit in tegenstelling tot Gerrit van der Veen die onderdeel was van dezelfde verzetsgroep en als tweede man betrokken was bij de aanslag. Van der Veen ontkwam na de aanslag maar werd een jaar later alsnog opgepakt en gefusilleerd.
Voor velen is vooral Gerrit van der Veen bekend als leider van de aanslag. Hij groeide uit tot het symbool van het verzet in Amsterdam met de bijbehorende officiële eretekenen. De Gerrit van der Veenstraat is een bekende straat in Amsterdam en al in 1946 ontving hij postuum het Verzetskruis. Willem Arondéus kreeg pas in 1984, achtendertig jaar na Gerrit van der Veen, een eerste officiële erkenning als verzetsleider in de vorm van het Verzetsherdenkingskruis. Frieda Belinfante daarentegen ontving nooit enige officiële erkenning.[1] Heeft deze late, of zelfs geen, erkenning te maken met hun beider homoseksualiteit en speelde voor Frieda ook nog haar vrouw-zijn mee?
Vanaf 1990 wordt door een aantal mensen hard gewerkt om Willem Arondéus en Frieda Belinfante aan de vergetelheid te onttrekken en vanaf 2021 lijkt de aandacht in een stroomversnelling te komen. Er zijn over zowel Frieda als Willem documentaires (1990, 1998 en 2023) en tentoonstellingen gemaakt, biografieën geschreven (1993, 2003 en 2015), podcasts gemaakt (meerdere vanaf 2021), er is een jaarlijkse Arondéuslezing (vanaf 2006), een jaarlijks terugkerend tijdelijk monument voor Arondéus (vanaf 2022), een Belinfante Quartet en een Frieda Belinfante ‘one-woman musical’ (2024). Al deze culturele producten zorgen ervoor dat Belinfante en Arondéus langzaam maar zeker deel uit gaan maken van collectieve herinneringen aan het verzet.
In het theoretisch essay (dat volgt na het foto-essay) zal ik de constituerende rol van heteronormativiteit en genderstereotypering op collectieve herinneringen aan het verzet koppelen aan het verhaal van Willem Arondéus en Frieda Belinfante.
Foto-essay
Afbeelding 1: De uitgebrande zolderverdieping van het gemeentelijk Bevolkingsregister, Plantage Kerklaan 36-38, na de brandaanslag in de avond van 27 maart 1943
Door verraad worden Arondéus en dertien andere mannen binnen een week na de aanslag op het Bevolkingsregister opgepakt. Arondéus probeerde alle schuld op zich te nemen om de andere mannen te redden van de dood, het mocht niet baten; twaalf mannen werden ter dood veroordeeld, twee mannen (Cees Honig en Willem Beck) tot achttien jaar tuchthuis.[3]
Willem Arondeus: “Denk je dat we het einde van de oorlog meemaken?
Frieda Belinfante: “Ik denk het niet.”
Willem: “Vind je dat erg?”
Frieda: “Nee.”
Willem: “Ik ook niet.”[2]
Afbeelding 2: Willem Arondeus (1894-1943)
Afbeelding 3: Frieda Belinfante (1904-1995)
Na de aanslag op het Bevolkingsregister werd Frieda Belinfante gezocht door de nazi’s. Zij verkleedde zich als man en dook onder bij diverse vrienden in Amsterdam tot het na drie maanden te gevaarlijk werd, toen vluchtte zij via Frankrijk naar Zwitserland.[7]
“Het is nu alles wonderlijk licht voor ons geworden en
wij zijn zo blijmoedig als ik niet gedacht had te kunnen
zijn.”
Op 1 juli 1943 om 06:15 uur werd Willem Arondéus samen met elf andere mannen gefusilleerd in de duinen bij Overveen.[8]
Afbeelding 4: Afscheidsbrief van Willem Arondéus voor zijn executie, 27 juli 1943
Afbeelding 5: Graf van Willem Arondéus op de Erebegraafplaats Bloemendaal
“Het lijkt maar zo, in het kleine alledag,
of de dromers voor hun leven vluchten,
geen moed hebben tot daden,
geen wil hebben tot overwinnen.
Het lijkt maar zo.”[9]
Afbeelding 6
Afbeelding 7
Willem Arondéus woonde aan de Singel 65-HS en Frieda Belinfante aan de Jacob Obrechtstraat 64-III in Amsterdam.
Het COC nam in 2021 het initiatief voor het plaatsen van de Stolpersteine.[10]
Afbeelding 8
Een Oud-Hollandse schuimtaart; de laatste wens van Willem Arondéus.
Kunstenaar Sarah van Sonsbeeck ontwierp in 2022 deze roze driehoekige Oud-Hollandse schuimtaart als jaarlijks terugkerend tijdelijk monument voor Arondéus op 4 en 5 mei in De Balie in Amsterdam. In de oorlog was De Balie de gevangenis waar Arondéus met de andere aanslagplegers vastzat.[11]
Stephen Fry maakte in 2023 voor Channel 4 de documentaire Willem & Frieda Defying the Nazis. Frieda Belinfante is in dit interview negenentachtig jaar.
Cees Honig en Willem Beck noemen in een documentaire uit 1990 ook Willem Arondéus als leider van de aanslag op het Bevolkingsregister.[12] Het is opvallend dat Gerrit van der Veen totlang na de oorlog werd gezien als de leider van de aanslag. Was het in het naoorlogse Nederland ‘not-done’ een homoseksueel als leider van een grote verzetsdaad te erkennen?[13]
Afbeelding 9
Afbeelding 10
De voorstelling Frieda Belinfante (Deventer Schouwburg, 25 oktober 2024) start met een origineel radiofragment van 5 maart 1995 waarin het overlijden van Frieda (sinds 1947 woonachtig in Amerika) bekend wordt gemaakt. Dat zij een belangrijke verzetsstrijder was werd niet genoemd.
“[…] het kan natuurlijk niet zo zijn Willem Arondéus en ik verdwijnen uit het collectieve geheugen, alleen maar omdat wij homoseksueel zijn. Do you understand that, dear?” [14]
Theoretisch essay:
De constituerende rol van heteronormativiteit en genderstereotypering op collectieve herinneringen aan het verzet
Het verhaal van Willem Arondéus en Frieda Belinfante
“De manier waarop naar homoseksualiteit en naar vrouwen wordt gekeken beïnvloedt wie en wat er wordt herinnerd”, zegt historicus Klaus Müller in een interview over de herinnering aan homo-vervolging in de Tweede Wereldoorlog.[1] Met andere woorden: dominante culturele normen en waarden bepalen wie wij herinneren en eren en wie wij vergeten.
De in de loop der tijd veranderende collectieve herinneringen aan het verzetswerk van Willem Arondéus en Frieda Belinfante zijn een illustratie hiervan. In dit essay wil ik aan de hand van hun verhaal aantonen dat heteronormativiteit en genderstereotypering een rol spelen in de herinnering aan het verzet.
Na de oorlog was het dominante beeld over het verzet dat het een zaak was van ‘echte’ mannen. Dit beeld van echte mannen, dus masculien en heteroseksueel, strookt niet met het tot lang na de oorlog gangbare idee over homoseksuele mannen als zijnde verwijfd en geestesziek.[2] Over vrouwen in het verzet werd tot voor kort gedacht dat zij slechts een ondersteunende rol hadden. Door nieuwe onderzoeksprojecten kantelt dit beeld over verzetsvrouwen nu snel. Er zijn steeds meer initiatieven (boeken en tentoonstellingen) die de rol van verzetsvrouwen in een ander licht stellen. Meest recent is het boek Verzetsvrouwen, een onderbelichte geschiedenis van Agnes Cremers en Mark Bergsma dat in april 2025 is verschenen.[3]
Herinneringsculturen, drie dimensies
Cultuurwetenschappers Lottes en Sandl stellen dat herinneringsculturen ten grondslag liggen aan collectieve herinneringen van een gemeenschap.[4] Herinneringsculturen bestaan uit drie dimensies die elkaar overlappen en beïnvloeden: een sociale, een materiële en een mentale. Deze drie dimensies samen vormen een geheel van: personen en instituties (sociale dimensie), media en culturele producten (materiële dimensie) en culturele schema’s en codes (mentale dimensie). Binnen de mentale dimensie vallen de normatieve opvattingen en stereotypen die binnen een bepaalde cultuur dominant zijn.[5]
Het is deze mentale dimensie die bepalend is voor de collectieve beeldvorming over homoseksuelen en vrouwen. Tot in de jaren 1970 was de dominante cultuur uitgesproken homofoob en heteroseksualiteit is tot op de dag van vandaag de norm.[6] Vrouwen waren (en zijn vaak nog) opgesloten binnen stereotiepe genderrollen. De mentale dimensie zie ik als dominant over de sociale en materiële dimensie van een herinneringscultuur. Normatieve opvattingen en stereotyperingen structureren het denken. Wat men niet ziet of wil zien wordt niet herkend en/of erkend. Binnen de sociale dimensie kan het vervolgens niet materialiseren in culturele producten.
Bovenstaande verklaart mijns inziens waarom het verhaal van Arondéus en Belinfante zo lang in de vergetelheid is geraakt. Mijn veronderstelling over de dominantie van de mentale dimensie wordt ondersteund door het feit dat de herontdekking van hun verhaal vrijwel samenvalt met de groeiende homo-emancipatiebeweging en de, in het afgelopen decennium, groeiende aandacht voor genderstereotyperingen.
Veranderende culturele schema’s en codes rondom gender en homoseksualiteit
Op 4 mei 1970 probeerden twee homomannen een krans te leggen tijdens de officiële herdenkingsceremonie op de Dam, zij werden hardhandig weggewerkt. Dit incident is de opmaat geweest voor de oprichting van het Homomonumentin 1987.[7] Vanaf de jaren 1960 is er een tendens dat specifieke groepen slachtoffers van de nazi’s, die voorheen niet werden gehoord, hun plek opeisen binnen een steeds pluralistisch wordende herinneringscultuur.[8] Het aandacht vragen voor homoseksuele slachtoffers past binnen deze ontwikkeling.
De homo-emancipatie komt vanaf de jaren 1990 in een stroomversnelling met eerst de totstandkoming van de Algemene wet gelijke behandeling (1994) en later de openstelling van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht (2001). Opvallend is dat er vanaf die tijd ook steeds meer belangstelling voor het verhaal van Arondéus en Belinfante ontstaat. Het is vooral documentairemaker Toni Boumans geweest die zich inspande hun verhaal onder de aandacht te brengen. Hier zien we dat binnen de sociale dimensie het dynamische proces tussen herinneringsproducenten en herinneringsconsumenten (Kansteiner) op gang komt.[9]
Vormen van authenticiteit
Herinneringsproducenten maken bij het vormgeven van een cultureel product gebruik van object- en ervaringsauthenticiteit. Hierdoor krijgt de herinneringsconsument de gelegenheid zich diepgaander te verbinden met het verhaal.[10]
In de verschillende documentaires over Frieda en Willem zien we een mix van beide vormen van authenticiteit. Originele beelden van het uitgebrande Bevolkingsregister, maar ook het interview met Frieda Belinfante zijn voorbeelden van objectauthenticiteit. De afscheidsbrief en het graf van Arondéus zijn de meest tastbare authentieke objecten die gevoelens van nabijheid oproepen, ofwel een sublieme historische ervaring (Ankersmit).[11]
Geënsceneerde beelden en geluiden van marcherende voetstappen in donker Amsterdam zijn voorbeelden van ervaringsauthenticiteit. Alison Landsberg noemt dit ‘Prosthetic Memory’; beleving opgeroepen door geënsceneerde authenticiteit.[12] Deze geënsceneerde of ervaringsauthenticiteit komt misschien nog wel op meest intieme wijze tot uitdrukking door het proeven van een replica van het laatste wat Willem Arondéus at, de Oud-Hollandse schuimtaart.
Tot slot
Aan de hand van het verhaal van Arondéus en Belinfante heb ik inzichtelijk gemaakt hoe een herinneringscultuur, bestaande uit drie dimensies, ten grondslag ligt aan collectieve herinneringen. Een veranderende mentale dimensie zorgde ervoor dat er aandacht kwam voor homoseksuelen en vrouwen in het verzet. Dit kreeg en krijgt binnen de materiële dimensie vorm in diverse culturele producten waarbij authenticiteit een rol speelt in de receptie door herinneringsconsumenten. Binnen de sociale dimensie tenslotte, worden Arondéus en Belinfante opgenomen in de collectieve herinnering. Personen en instituties houden de herinnering aan hen levend.
Voetnoten foto-essay
[1] Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945 (Amsterdam 2006) 59-127.
[2] Toni Boumans, Een schitterend vergeten leven. De eeuw van Frieda Belinfante (Amsterdam 2015) 137.
[3] Klaus Müller, ‘’Het is zo licht om in liefde van het leven te scheiden’. Willem Arondéus, homoseksueel verzetsleider’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945 (Amsterdam 2006) 59-91, aldaar 83.
[4] Klaus Müller, ‘’Het is zo licht om in liefde van het leven te scheiden’. Willem Arondéus, homoseksueel verzetsleider’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945 (Amsterdam 2006) 59-91, aldaar 61.
[5] Ibidem.
[6] Toni Boumans, Een schitterend vergeten leven. De eeuw van Frieda Belinfante (Amsterdam 2015) 139.
[7] Klaus Müller, ‘’Ik wilde het gevaar in het gezicht kijken’. De levens van Frieda Belinfante’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945 (Amsterdam 2006) 93-127, aldaar 113-115.
[8] Toni Boumans, Na het feest zonder afscheid verdwenen. Het leven van Willem Arondéus 1990 (DVD De Nederlandse Verzetshelden) minuut 53.
[9] Ibidem, minuut 31:00.
[10] ‘COC plaatst nog 5 gedenkstenen voor lesbische en homoseksuele oorlogsslachtoffers, COC, 8 oktober 2021.
https://coc.nl/blog/2021/10/08/coc-plaatst-nog-5-gedenkstenen-voor-lesbische-en-homoseksuele-oorlogsslachtoffers/, laatst geraadpleegd op 10 september 2024.
[11] Merlijn Geurts en Sarah van Sonsbeeck, ‘Willem Arondéus schuimtaart. Een tijdelijk monument voor kunstenaar en verzetsheld Willem Arondéus’, De Balie.
https://debalie.nl/geschiedenis/, laatst geraadpleegd op 3 september 2024.
[12] Toni Boumans, Na het feest zonder afscheid verdwenen. Het leven van Willem Arondéus, 1990 (DVD De Nederlandse Verzetshelden) minuut 39:17.
[13] Judith Schuyf en Klaus Müller, ‘Homoseksualiteit en verzet’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945 (Amsterdam 2006) 9-33, aldaar 13.
[14] Klaus Müller, ‘’Ik wilde het gevaar in het gezicht kijken’. De levens van Frieda Belinfante’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945 (Amsterdam 2006) 93-127, aldaar 127.
Voetnoten theoretisch essay
[1] ‘Interview van Edna Friedberg met Klaus Mueller, Pride Month: Defying Nazi Persecution United States Holocaust Memorial Museum’, You Tube, 6 juli 2021, minuut 2:35-3:18.
https://www.youtube.com/watch?v=RuqRHGP_upo&t=98s, laatst geraadpleegd op 11 november 2024.
[2] Judith Schuyf en Klaus Müller, ‘Homoseksualiteit en verzet’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945, (Amsterdam 2006) 9-33, aldaar 9.
[3] ‘Vrouwen van Trouw’, Trouw.
https://www.trouw.nl/dossier/vrouwen-van-trouw, laatst geraadpleegd op 20 september 2024;
‘Vrouwen in verzet’, Noord-Hollands Archief.
https://noord-hollandsarchief.nl/ontdekken/tentoonstellingen/vrouweninverzet, laatst geraadpleegd op 20 september 2024;
‘Boek verzetsvrouwen in de Tweede Wereldoorlog’, VanGisteren.
https://www.vangisteren.nu/projecten/boek-verzetsvrouwen-in-de-tweede-wereldoorlog-, laatst geraadpleegd op 20 oktober 2024.
[4] Susan Hogervorst, Onwrikbare herinnering. Herinneringsculturen van Ravensbrück in Europa, 1945-2010 (Hilversum 2010) 28.
[5] Susan Hogervorst, Onwrikbare herinnering. Herinneringsculturen van Ravensbrück in Europa, 1945-2010 (Hilversum 2010) 27.
[6] Rob Tielman, ‘Een waakzame minderheid. De Nederlandse homobeweging en het anti-Duitse verzet’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945, (Amsterdam 2006) 231-249, aldaar 247.
[7] Dineke Stam, ‘Het Homomonument’ in: Madelon de Keizer en Marije Plomp ed., Een open zenuw. Hoe wij ons de Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam 2010) 246-254, aldaar 247 en 251.
[8] Frank van Vree en Rob van der Laarse De dynamiek van de herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in internationale context(Amsterdam 2009) 33.
[9] Susan Hogervorst, Onwrikbare herinnering. Herinneringsculturen van Ravensbrück in Europa, 1945-2010 (Hilversum 2010) 24 en 28.
[10] Erik Somers, De oorlog in het museum: herinnering en verbeelding (Amsterdam 2014) 243.
[11] Erik Somers, De oorlog in het museum: herinnering en verbeelding (Amsterdam 2014), 242.
[12] Ibidem, 245.
Illustratieverantwoording
Afbeelding 1
Gemeentepolitie Amsterdam, De uitgebrande zolderverdieping van het gemeentelijk Bevolkingsregister, Plantage Kerklaan 36-38, na de brandaanslag in de avond van 27 maart 1943, 28 maart 1943, Stadsarchief Amsterdam (foto: https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/962092b3-c935-2716-9cfb-47dc67e53a82, laatst geraadpleegd op 16 juli 2024).
Afbeelding 2
Anoniem, Willem Arondeus (1894-1943) Dutch writer, painter and partisan, datering onbekend, verblijfplaats onbekend (foto: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Willem_Arondeus.jpg, laatst geraadpleegd op 16 juli 2024).
Afbeelding 3
Atelier J. Merkelbach, Belinfante, Frieda (1904-1995), datering onbekend, Stadsarchief Amsterdam (foto: https://archief.amsterdam/beeldbank/detail/3b0ff937-16a4-954b-af80-348ec52a7dc8, laatst geraadpleegd op 16 juli 2024).
Afbeelding 4
Arondéus, Willem, Afscheidsbrief van Willem Arondéus voor zijn executie, 27 juli 1943, Verzetsmuseum (foto: https://www.verzetsmuseum.org/nl/kennisbank/aanslag-op-amsterdams-bevolkingsregister, laatst geraadpleegd op 16 september 2024).
Afbeelding 5
Graf van Willem Arondéus op de Erebegraafplaats Bloemendaal (foto: auteur, 10 november 2024).
Afbeelding 6
Stolperstein voor het huis van Willem Arondéus aan de Singel 65 in Amsterdam (foto: auteur, 14 september 2024).
Afbeelding 7
Stolperstein voor het huis van Frieda Belinfante aan de Jacob Obrechtstraat 64 in Amsterdam (foto: auteur, 14 september 2024).
Afbeelding 8
Sonsbeeck, Sarah van, Willem Arondéus Pavlova cake, 2022, De Balie Amsterdam (foto: Sarah van Sonsbeeck, https://www.sarahvansonsbeeck.com/#/objects/, laatst geraadpleegd op 20 september 2024).
Afbeelding 9
Still uit documentaire ‘Willem & Frieda Defying the Nazis’ (2023) van Stephen Fry, minuut 40:18 (foto: auteur, 13 november 2024).
Afbeelding 10
Einde van de voorstelling ‘Frieda Belinfante’ door Esther Lindenbergh (foto: auteur, 25 oktober 2024).
NB Rechthebbenden hebben toestemming gegeven voor het plaatsen van betreffende foto’s.
Bibliografie
Boeken en Artikelen
Boumans, Toni, Een schitterend vergeten leven. De eeuw van Frieda Belinfante (Amsterdam 2015).
Hogervorst, Susan, Onwrikbare herinnering. Herinneringsculturen van Ravensbrück in Europa, 1945-2010 (Hilversum 2010).
Müller, Klaus, ‘’Het is zo licht om in liefde van het leven te scheiden’. Willem Arondéus, homoseksueel verzetsleider’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945, (Amsterdam 2006) 59-91.
Müller, Klaus, ‘’Ik wilde het gevaar in het gezicht kijken’. De levens van Frieda Belinfante’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945, (Amsterdam 2006) 93-127.
Schuyf, Judith en Klaus Müller, ‘Homoseksualiteit en verzet’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945, (Amsterdam 2006) 9-33.
Somers, Erik, De oorlog in het museum: herinnering en verbeelding (Amsterdam 2014).
Stam, Dineke, ‘Het Homomonument’ in: Madelon de Keizer en Marije Plomp ed., Een open zenuw. Hoe wij ons de Tweede Wereldoorlog herinneren (Amsterdam 2010) 245-254.
Tielman, Rob, ‘Een waakzame minderheid. De Nederlandse homobeweging en het anti-Duitse verzet’ in: Klaus Müller en Judith Schuyf ed., Het begint met nee zeggen. Biografieën rond verzet en homoseksualiteit 1940-1945, (Amsterdam 2006) 231-249.
Vree, Frank van en Rob van der Laarse, De dynamiek van de herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in internationale context (Amsterdam 2009).
Documentaires
Boumans, Toni, …But I Was a Girl. The Story of Frieda Belinfante, 1998 (https://www.youtube.com/watch?v=zpkNLqpoty4, laatst geraadpleegd op 28 september 2024).
Boumans, Toni, Na het feest zonder afscheid verdwenen. Het leven van Willem Arondéus, 1990 (DVD De Nederlandse Verzetshelden).
Fry, Stephen, Willem & Frieda. Defying the Nazis, 2023 (Betaalde download via website Collectie Beeld en Geluid).
Websites
‘Boek verzetsvrouwen in de Tweede Wereldoorlog’, VanGisteren.
https://www.vangisteren.nu/projecten/boek-verzetsvrouwen-in-de-tweede-wereldoorlog-, laatst geraadpleegd op 20 oktober 2024.
Geurts, Merlijn en Sarah van Sonsbeeck, ‘Willem Arondéus schuimtaart. Een tijdelijk monument voor kunstenaar en verzetsheld Willem Arondéus’, De Balie.
https://debalie.nl/geschiedenis/, laatst geraadpleegd op 3 september 2024.
‘Interview van Edna Friedberg met Klaus Mueller, Pride Month: Defying Nazi Persecution United States Holocaust Memorial Museum’, You Tube, 6 juli 2021.
https://www.youtube.com/watch?v=RuqRHGP_upo&t=98s, laatst geraadpleegd op 10 september 2024.
‘Vrouwen in verzet’, Noord-Hollands Archief.
https://noord-hollandsarchief.nl/ontdekken/tentoonstellingen/vrouweninverzet, laatst geraadpleegd op 20 september 2024.
‘Vrouwen van Trouw’, Trouw.
https://www.trouw.nl/dossier/vrouwen-van-trouw, laatst geraadpleegd op 20 september 2024.
Reactie plaatsen
Reacties