Dit artikel schreef ik als eindopdracht bij de cursus Historische Beeldvorming van de Open Universiteit. Ik koos het standbeeld van Marthinus Steyn in Deventer. Als kind op de lagere school eind jaren 1970 heb ik met de klas dit beeld schoongemaakt, zoals we meerdere standbeelden in de stad schoonmaakten als project van school. Destijds had ik geen idee wie het was, dus het was erg leuk dit nu te onderzoeken.
Wie is Marthinus Theunis Steyn?
Bij vrijwel niemand in Nederland zal de naam Marthinus Theunis Steyn nog een belletje doen rinkelen. Toch staat er een groot standbeeld van hem in Deventer, zoals er ook een staat in Bloemfontein in Zuid-Afrika. Steyn was van 1896 tot 1902 de laatste president van Oranje Vrijstaat. In 1916 overleed Steyn en zowel in Nederland als in Zuid-Afrika werd een comité opgericht om geld in te zamelen voor een standbeeld. Beide standbeelden werden onder grote belangstelling onthuld.1,2
President Steyn (foto: Wikipedia).5
President Steyn werd na zijn overlijden in zowel Nederland als Zuid Afrika groots herdacht. Hij werd gezien als een standvastige held die tot het bittere einde streed voor een onafhankelijk Oranje Vrijstaat.3,4 Zijn standbeelden in Nederland en in Zuid-Afrika positioneren hem duidelijk als held. De beeldtaal bespreek ik verderop in dit blog.
In dit artikel onderzoek ik de veranderende historische beeldvorming rond Steyn. Kan hij in hetzelfde rijtje als bijvoorbeeld Coen en Van Heutz geplaatst worden? Is het standbeeld van Steyn ook belast met een verleden dat in de huidige tijd als problematisch, pijnlijk en/of controversieel wordt ervaren?
Wat willen de standbeelden ons laten zien?
Steyn wordt in Nederland en in Zuid Afrika afgebeeld als een trots en waardig man, zijn houding straalt ook iets onverzettelijks uit. Beide standbeelden zijn groot en staan hoog, maar het beeld in Bloemfontein spant de kroon met een vier meter hoge sokkel en een beeld van tweemaal levensgroot. Steyn staat hier als een held hoog boven ons, hij stijgt boven de gewone mens uit en boezemt ontzag in vanwege zijn positie. Peter Burke schrijft dat al vanaf de klassieke oudheid de grootte van het standbeeld onderdeel is van het statement dat wordt gemaakt.6
Standbeeld Steyn in Deventer. Beeldhouwer Toon Dupuis, onthuld in 1922 (foto: Ilona Prins)
Standbeeld Steyn in Bloemfontein. Beeldhouwer:
Anton van Wouw, onthuld in 1929 (foto: Verskaf).7
In Deventer is Steyn afgebeeld in veldkleding met een munitiegordel ‘zooals hij de burghers in het veldt placht toe te spreken’.8 Met zijn rechterhand steunt hij nadrukkelijk op een boek, vrijwel zeker is dit de Bijbel als verwijzing naar het streng orthodox-protestantse geloof van de Boeren.
Rechterhand op de Bijbel standbeeld Deventer (foto: Ilona Prins).
In Bloemfontein draagt Steyn zijn ambtskleding met sjerp. Dit standbeeld toont een beslissend moment voorafgaand aan het uitbreken van de Tweede Boerenoorlog. Tegenover de Vrijstaatse Volksraad verklaarde Steyn: ‘Ek verloor liewer die onafhanklikheid van die Vrystaat met eer as om dit te behou deur oneer of ontrou’.9 De rechterhand van Steyn is hier ter hoogte van zijn hart geplaatst wat zijn oprechtheid benadrukt. Met ‘de hand op het hart’ zweert hij trouw aan Oranje Vrijstaat en de bereidheid te vechten voor de onafhankelijkheid.
De beeldhouwer heeft nog een klein maar opvallend detail toegevoegd aan deze hand. Een deel van de hand steekt onder de revers van de jas, dit doet denken aan de ‘hand-in-vest’ positie van Napoleon op een beroemd portret uit 1812 geschilderd door David. Vanaf dit portret van Napoleon wordt deze handpositie vereenzelvigd met trots en groot leiderschap.10
Detail rechterhand standbeeld Bloemfontein (foto: Germiston Citynews).11
Uit onderzoek van Arline Meyer blijkt dat deze handpositie al veel ouder is en dat de betekenis in de loop der tijd wijzigde. In de 18e-eeuwse Engelse portretkunst werd het gebruikt om discretie/bescheidenheid uit te drukken maar bij de oude Grieken was deze handpositie al bekend als ‘signifying manly boldness tempered with modesty’.12
Jacques-Louis David, The emperor Napoleon in his study at the tuileries (foto: National Gallery of Art).13
Godfrey Kneller, Charles, 1st Viscount Townshend (foto: National Portret Gallery).14
Historische context Nederland en Zuid-Afrika
In de jaren voorafgaand aan en met de grootse inhuldiging van koningin Wilhelmina in 1898 werd al doelbewust ingezet op het vergroten van het gevoel van nationale eenheid met de monarchie als verbindend element.15 Destijds was ook de Atjeh-oorlog gaande onder de harde militaire leiding van Van Heutz. Deze ‘koloniale expansie ging gepaard met een golf van zelfbewustzijn en nationalisme in het moederland’.16 De Tweede Boerenoorlog (1899-1902) tussen de Boeren en de Britten sloot naadloos aan op deze gevoelens van nationalisme en imperialisme. Het was mede een aanleiding om in Nederland het nieuwe nationale zelfbewustzijn te vieren en te vergroten. De Nederlandse samenleving bleek omstreeks 1900 zeer ontvankelijk voor de ‘prikkels van nationalisme en imperialisme’.17
Eind 19e begin 20e eeuw werd het aanwakkeren van gevoelens van nationalisme als een geschikt instrument gezien om de natie tot een eenheid te vormen. Het oprichten van een standbeeld van Steyn als ‘nationale held’ past in deze tijd. Albert van der Zeijden noemt dit de ‘monumentalisering’ van het nationale verleden.18
In Zuid-Afrika was al vanaf 1835 sprake van een sterk ‘Boeren- of Afrikaner nationalisme’. De Boeren waren witte Nederlandstalige afstammelingen van VOC-ers die de Kaapkolonie stichtten. Na inname van de Kaapkolonie door de Britten vreesden de Boeren voor hun eigen taal en cultuur. De Britten stonden voor meer liberale waarden en ook schaften zij in 1833 de slavernij af. In reactie daarop trokken vanaf 1835 zo’n 12.000 Boeren naar het binnenland, de ‘Grote Trek’. Zij stichtten in 1852 en 1854 twee onafhankelijke republieken: Transvaal en Oranje Vrijstaat. Daarop volgden twee ‘Boerenoorlogen’ tussen de Britten en de Boeren.19,20,21,22
Na het verlies van de Tweede Boerenoorlog bevonden veel Boeren zich maatschappelijk in een achtergestelde positie, dit was een voedingsbodem voor de enorme groei van het Afrikaner nationalisme. De heldhaftige geschiedenis van de Boeren werd een belangrijke bindende factor en hier hoorde ook het oprichten van eigen monumenten bij, zoals het standbeeld van Steyn.23
Tom Draaijer stelt in zijn thesis dat de Britten na de overwinning het wit nationalisme van de Boeren gebruikten als natievormingsinstrument. Door in te spelen op de ‘eeuwenoude Boerse angst voor zwarte dominantie’ bonden zij de Boeren in een gezamenlijk wit bestuur.24 Op het congres in 1911 van de Nasionale Konvensie in Bloemfontein toonde Steyn zich voorstander van deze samenwerking met de Britten, ondanks zijn reputatie als ‘Bittereinder’ tijdens de Tweede Boerenoorlog.25
We weten allemaal dat dit virulente wit nationalisme in 1948 leidde tot de Apartheid. Het is deze Apartheidspolitiek die uiteindelijk de beeldvorming in Nederland rond de Boeren drastisch doet wijzigen. Of Steyn persoonlijk het Apartheidsregime zou hebben omarmd zullen we nooit weten, hij overleed al in 1916. Wat wel duidelijk is dat hij zwarte mensen als inferieur beschouwde. In zijn rede op de Nasionale Konvensie zag hij het als taak van de ‘beide blanke rassen’ om te komen tot gezamenlijk bestuur en zo te voorkomen dat ‘het lot van Zuid-Afrika noodlottig’ zou zijn door een te grote macht van ‘het minder beschaafde zwarte ras’.26
Beeldvorming: de rol van pers, onderwijs en activisme
Martin Bossenbroek schrijft dat tot aan de Tweede Boerenoorlog er in Nederland weinig gevoel van verbondenheid was met de Boeren, maar dat zij plotseling werden ‘ontdekt als loten aan dezelfde Nederlandse stam, die het aloude Geuzenbloed in de aderen hadden stromen’.27 Deze stelling wordt ondersteund door het onderzoek van G.B. Janssen naar reacties van de pers op de Boerenoorlog. Zijn conclusie is dat journalisten pas rond het uitbreken van de Tweede Boerenoorlog grote belangstelling kregen voor de Boeren. In hun artikelen attendeerden zij de lezers nadrukkelijk op de ‘banden des bloeds en dat der taal’.28 Dit raakte een gevoelige snaar bij de Nederlandse bevolking. Van koningin Wilhelmina tot aan de gewone burger; protestanten, katholieken en vrijzinnigen, allen werden verenigd in hun pro-Boerse sentimenten.29 De plotselinge sterk gevoelde verbondenheid met de Boeren en het toe-eigenen van hun geschiedenis is een schoolvoorbeeld van ‘appropriation’ ten behoeve van een nationalistische ideologie.30 Het heroïsche verhaal van de Boeren werd moeiteloos ingepast in het nationale geschiedverhaal.
Evy van Ast onderzocht de representatie van de Tweede Boerenoorlog in schoolboeken van 1907-2012. Van Ast citeert Stuart Foster door te stellen dat schoolboeken ‘krachtige culturele artefacten’ zijn omdat zij ‘de dominante ideeën, kennis en waarden bevatten van een samenleving’.31 In de schoolboeken kantelt het narratief van stamverwante Boeren, als heroïsche helden strijdend tegen de Britten, langzaam maar zeker naar een steeds kritischer blik op het witte nationalisme en de rassenscheiding in Zuid-Afrika. Vanaf ongeveer 1969 komt de focus te liggen op de totstandkoming van de Apartheid en de rol van de Boeren in dat proces. Ironisch genoeg wordt dan over stamverwantschap niet meer gesproken.32
Vanaf 1960 komt de Anti-Apartheidsbeweging op, vooral in Nederland was deze vanaf de jaren ’70 zeer fanatiek. Speelde hierbij, vanwege een toch nog gevoelde (stam)verwantschap, schaamtegevoel een rol? De beweging heeft veel bereikt en werd vanaf 1973-’74 over de hele wereld bekend met de boycot van Outspan sinaasappels.33
Campagneposter Outspan-Bloedsinaasappels, pers geen Zuidafrikaan uit!
(Bron: Nemo kennislink).34
In Deventer werd in de jaren 1970 en ’80 het standbeeld van Steyn meermaals beklad gepaard gaande met oproepen het beeld te verwijderen. Met de afschaffing van de Apartheid werd het rustig, tot in 2017. In dat jaar werd het beeld opnieuw een aantal keer beklad met de tekst ‘vind de racist in je’. Ook werd wederom opgeroepen het beeld te verwijderen en ‘het verleden met nieuwe ogen te bezien’.35 Dit protest past in de huidige tijd waarin steeds kritischer gekeken wordt naar ons koloniale verleden en de doorwerkingen daarvan in onze hedendaagse samenleving.
Het bekladde standbeeld van president Steyn in Deventer. (foto: Rudi Hofman)
In Zuid-Afrika komen de protesten rondom Steyn vanaf 2015 op gang met de ‘Rhodes must fall’ beweging.36 Dit leidde uiteindelijk in 2020 tot de val van Steyn van zijn oorspronkelijke plaats voor de University of the Free State en de herplaatsing voor de ingang van het Boerenoorlog Museum in Bloemfontein.37,38,39
Ontmanteling bij University of the Free State
Herplaatsing bij het Boerenoorlog Museum
(bron foto’s: National Museum Publications).40
Past Steyn in hetzelfde rijtje als Coen en Van Heutz?
Ja en nee. We kunnen concluderen dat Steyn een racist was en dat hij de witte bevolking superieur achtte. Hierdoor kunnen zijn standbeelden nu als problematisch, pijnlijk en controversieel gezien worden en zijn ze dus ‘belast erfgoed’ geworden.41 Anders dan Coen en Van Heutz was hij geen kolonisator, zijn bestuur viel niet onder het moederland Nederland en hij moordde geen oorspronkelijke bewoners uit. Hij was een geboren Afrikaner Boer (een nazaat van kolonisten van twee eeuwen eerder) en hij vocht tegen de Britten uit vrees voor het verlies van zijn onafhankelijke republiek, taal en cultuur.
Dat hij door Anti-Apartheidsgroeperingen als Afrikaner werd gezien als een wegbereider voor de Apartheid en nu opnieuw, door antiracisme-activisten in zowel Nederland als Zuid-Afrika, wordt gezien als een symbool voor racisme en onderdrukking is niet verwonderlijk vanwege zijn racistische denkbeelden en wit suprematisme.
Zoals Halbertsma en Kuipers schrijven werkt de traditionele verbinding tussen geschiedenis en grote nationale helden niet meer in een pluralistische samenleving.42 Dat is waar en toch zijn dit soort monumenten wel belangrijk juist vanwege de ‘conflictwaarde’ die ze hebben.43 Gabi Dolff-Bonekämper introduceerde deze term en geeft hiermee de waarde en relevantie van dit soort erfgoed aan in het maatschappelijk debat rondom thema’s als racisme, diversiteit en inclusie. Willem Frijhoff spreekt van dynamisch erfgoed; ‘erfgoed is niet iets van het verleden, maar cultuur van en voor de toekomst – cultuur die tot stand komt in maatschappelijke dynamiek’.44 De betekenis van erfgoed ligt dus niet vast, steeds opnieuw zullen er andere vragen gesteld worden aan het erfgoed waardoor er andere perspectieven ontstaan op 'de geschiedenis'. Historische beeldvorming is een continu proces van verandering zoals ook de dynamiek rondom de standbeelden van Steyn laat zien.
Voetnoten
1 ‘Marthinus Theunis Steyn’, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Marthinus_Theunis_Steyn, laatst geraadpleegd op 6 maart 2022.
2 ‘Marthinus Theunis Steyn standbeeld, Bloemfontein’, Afrikanergeskiedenis.
https://www.afrikanergeskiedenis.co.za/presidente/monumente-en-erfenisterreine/marthinus-theunis-steyn-standbeeld-bloemfontein/, laatst geraadpleegd op 20 april 2022.
3 ‘Marthinus Teunis Steyn’, Neerlandia 26 (1922) 99-101, aldaar 99.
https://www.dbnl.org/tekst/_nee003192201_01/_nee003192201_01_0154.php
4 ‘Marthinus Theunis Steyn standbeeld, Bloemfontein’, Afrikanergeskiedenis.
https://www.afrikanergeskiedenis.co.za/presidente/monumente-en-erfenisterreine/marthinus-theunis-steyn-standbeeld-bloemfontein/, laatst geraadpleegd op 20 april 2022.
5 ‘Marthinus Theunis Steyn’, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Marthinus_Theunis_Steyn, laatst geraadpleegd op 6 maart 2022.
6 Peter Burke, Eyewitnessing. The uses of images as historical evidence (Londen 2001) 65-67.
7 Maroelamedia.
https://maroelamedia.co.za/nuus/sa-nuus/mt-steyn-standbeeld-kry-finale-rusplek/, laatst geraadpleegd op 5 mei 2022.
8 ‘Marthinus Teunis Steyn’, Neerlandia 26 (1922) 99-101, aldaar 101. https://www.dbnl.org/tekst/_nee003192201_01/_nee003192201_01_0154.php
9 President M.T. Steyn, Lewe en sterwe van die groot Afrikaner staatsman (Bloemfontein 1917) 15.
10 Peter Burke, Eyewitnessing. The uses of images as historical evidence (Londen 2001) 73.
11 ‘Statue of Boer-war president Steyn to be relocated from UFS to war-museum in Bloemfontein’, Germiston Citynews.
https://germistoncitynews.co.za/lnn/1090234/statue-of-boer-war-president-steyn-to-be-relocated-from-ufs-to-war-museum-in-bloemfontein/?amp, laatst geraadpleegd op 30 april 2022.
12 Arline Meyer, ‘Re-dressing Classical Statuary: The Eighteenth-Century "Hand-in-Waistcoat" Portrait’, The Art Bulletin 77 (1995) 45-63, aldaar 53-57.
http://dx.doi.org/ 10.2307/3046079
13 Jacques-Louis David, The Emperor Napoleon in his Study at the Tuileries, 1812, oil on canvas, 203,9 x 125,1 cm, National Gallery of Art, Washington DC (foto: https://www.nga.gov/collection/highlights/david-the-emperor-napoleon-in-his-study-at-the-tuileries.html, laatst geraadpleegd op 3 juni 2022).
14 Godfrey Kneller, Charles, 1st Viscount Townshend, ca. 1690, oil on canvas, 125,7 x 110,3 cm, National Portret Gallery, London (foto: https://www.npg.org.uk/collections/search/portrait.php?mkey=mw06376, laatst geraadpleegd op 3 juni 2022).
15 Maria Grever, ‘De natiestaat als pedagogische onderneming’ in: Maria Grever en Kees Ribbens ed., Nationale identiteit en meervoudig verleden’ (Amsterdam 2007) 35-60, aldaar 46-48.
16 Friso Wielenga, Nederland in de twintigste eeuw (Amsterdam 2009) 60.
17 H. Baudet, ‘M. Bossenbroek, Holland op z'n breedst. Indië en Zuid-Afrika in de Nederlandse cultuur omstreeks 1900 (Amsterdam 1996)’, BMGN-Low Countries Historical Review 114 (1999) 130-132, aldaar 130.
https://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.4923
18 Albert van der Zeijden, Katholieke identiteit en historisch bewustzijn. W.J.F. Nuyens (1823-1894) en zijn ‘nationale geschiedschrijving (Hilversum 2002) 16.
19 ‘Grote Trek (Zuid-Afrika)’, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Grote_Trek_(Zuid-Afrika), laatst geraadpleegd op 13 mei 2022.
20 ‘Historisch overzicht van Kaapkolonie tot democratisch Zuid-Afrika’, Blik op de wereld.
https://www.blikopdewereld.nl/geschiedenis/studiekhoekgeschiedenis/historische-overzichten/114-historisch-overzicht-van-kaapkolonie-tot-democratisch-zuid-afrika, laatst geraadpleegd op 13 mei 2022.
21 ‘Boerenrepublieken in Zuid-Afrika’, Nationaal Archief.
https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/zoekhulpen/boerenrepublieken-in-zuid-afrika#collapse-6436, laatst geraadpleegd op 13 mei 2022.
22 Tom Draaijer, De blauwdruk van de Apartheid. Hoe de Tweede Boerenoorlog identiteit en rassenscheiding heeft vormgegeven in Zuid-Afrika (Scriptie Universiteit Utrecht, Utrecht 2021) 6-7.
https://studenttheses.uu.nl/bitstream/handle/20.500.12932/38996/ScriptieTomDraaijer6258867.pdf?sequence=1
23 Albert Grundlingh, ‘The Trajectory and Dynamics of Afrikaner Nationalism in the Twentieth Century: An Overview’ in: Federico Freschi, Brenda Schmahmann en Lize van Robbroeck ed., Troubling Images. Visual Culture and the Politics of Afrikaner Nationalism (Johannesburg 2020) 23-40, aldaar 25-28.
https://doi.org/10.18772/22020024716
24 Tom Draaijer, De blauwdruk van de Apartheid. Hoe de Tweede Boerenoorlog identiteit en rassenscheiding heeft vormgegeven in Zuid-Afrika (Scriptie Universiteit Utrecht, Utrecht 2021) 2.
https://studenttheses.uu.nl/bitstream/handle/20.500.12932/38996/ScriptieTomDraaijer6258867.pdf?sequence=1
25 President M.T. Steyn, Lewe en sterwe van die groot Afrikaner staatsman (Bloemfontein 1917) 42-46.
26 Ibidem, 44.
27 Martin Bossenbroek, De Boerenoorlog (4e druk; Amsterdam 2013) 13.
28 G.B. Janssen, De Boerenoorlog 1899-1902 en de reacties in de Nederlandse pers (MO scriptie, Arnhem 1980) 33.
29 Martin Bossenbroek, De Boerenoorlog (4e druk; Amsterdam 2013) 14.
30 Albert van der Zeijden, Katholieke identiteit en historisch bewustzijn. W.J.F. Nuyens (1823-1894) en zijn ‘nationale geschiedschrijving (Hilversum 2002) 17-18.
31 Evy van Ast, ‘Verloren zonen van het vaderland. De Boerenoorlogen en nationale identiteit in Nederlandse geschiedenismethoden, ca. 1907-2012’ (Master thesis Erasmus Universiteit, Rotterdam 2016) 15.
https://thesis.eur.nl/pub/36750/Ast.pdf
32 Ibidem, 120-121.
33 ‘Belangrijke rol voor Nederland bij afschaffing Apartheid’, Nemo kennislink.
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/belangrijke-rol-voor-nederland-bij-afschaffing-apartheid/, laatst geraadpleegd op 16 mei 2022.
34 Ibidem.
35 Arne Roest, ‘Beeld Steyn opnieuw beklad met zelfde tekst’, De Stentor, 9 september 2017.
36 ‘Rhodes must fall’, Wikipedia. The free encyclopedia.
https://en.wikipedia.org/wiki/Rhodes_Must_Fall, laatst geraadpleegd op 23 mei 2022.
37 ‘Statue of Boer-war president Steyn to be relocated from UFS to war-museum in Bloemfontein’, Germiston Citynews.
https://germistoncitynews.co.za/lnn/1090234/statue-of-boer-war-president-steyn-to-be-relocated-from-ufs-to-war-museum-in-bloemfontein/?amp, laatst geraadpleegd op 30 april 2022.
38 ‘This is why Steyn must fall’, Mail & Guardian, 23 maart 2018.
https://mg.co.za/article/2018-03-23-00-this-is-why-steyn-must-fall/, laatst geraadpleegd op 23 mei 2022.
39 Marianne Botes, ‘Burning heritage issues: the removal of the President Steyn statue’, National Museum Publications, 3 juni 2019.
https://nationalmuseumpublications.co.za/burning-heritage-issues-the-removal-of-the-president-steyn-statue/, laatst geraadpleegd op 23 mei 2022.
40 Ibidem.
41 Marlite Halbertsma en Marieke Kuipers, Het erfgoeduniversum: een inleiding in de theorie en praktijk van cultureel erfgoed (Bussum 2014) 151-171.
42 Ibidem, 164.
43 Ibidem, 72.
44 Willem Frijhoff, Dynamisch erfgoed (Amsterdam 2007) 22.
Bibliografie
Ast, Evy van, ‘Verloren zonen van het vaderland. De Boerenoorlogen en nationale identiteit in Nederlandse geschiedenismethoden, ca. 1907-2012’ (Master thesis Erasmus Universiteit, Rotterdam 2016).
https://thesis.eur.nl/pub/36750/Ast.pdf
Baudet, H., ‘M. Bossenbroek, Holland op z'n breedst. Indië en Zuid-Afrika in de Nederlandse cultuur omstreeks 1900(Amsterdam 1996)’, BMGN-Low Countries Historical Review 114 (1999) 130-132.
https://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.4923
Bossenbroek, Martin, De Boerenoorlog (4e druk; Amsterdam 2013).
Burke, Peter, Eyewitnessing. The uses of images as historical evidence (Londen 2001).
David, Jacques-Louis, The Emperor Napoleon in his Study at the Tuileries, 1812, oil on canvas, 203,9 x 125,1 cm, National Gallery of Art, Washington DC (foto: https://www.nga.gov/collection/highlights/david-the-emperor-napoleon-in-his-study-at-the-tuileries.html, laatst geraadpleegd op 3 juni 2022).
Draaijer, Tom, De blauwdruk van de Apartheid. Hoe de Tweede Boerenoorlog identiteit en rassenscheiding heeft vormgegeven in Zuid-Afrika (Scriptie Universiteit Utrecht, Utrecht 2021).
https://studenttheses.uu.nl/bitstream/handle/20.500.12932/38996/ScriptieTomDraaijer6258867.pdf?sequence=1
Frijhoff, Willem, Dynamisch erfgoed (Amsterdam 2007).
Grever, Maria, ‘De natiestaat als pedagogische onderneming’ in: Maria Grever en Kees Ribbens ed., Nationale identiteit en meervoudig verleden’ (Amsterdam 2007) 35-60.
Grundlingh, Albert, ‘The Trajectory and Dynamics of Afrikaner Nationalism in the Twentieth Century: An Overview’ in: Federico Freschi, Brenda Schmahmann en Lize van Robbroeck ed., Troubling Images. Visual Culture and the Politics of Afrikaner Nationalism (Johannesburg 2020) 23-40.
https://doi.org/10.18772/22020024716
Halbertsma, Marlite en Marieke Kuipers, Het erfgoeduniversum: een inleiding in de theorie en praktijk van cultureel erfgoed (Bussum 2014).
Janssen, G.B., De Boerenoorlog 1899-1902 en de reacties in de Nederlandse pers (MO scriptie, Arnhem 1980).
Kneller, Godfrey, Charles, 1st Viscount Townshend, ca. 1690, oil on canvas, 125,7 x 110,3 cm, National Portret Gallery, London (foto: https://www.npg.org.uk/collections/search/portrait.php?mkey=mw06376, laatst geraadpleegd op 3 juni 2022).
‘Marthinus Teunis Steyn’, Neerlandia 26 (1922) 99-101.
https://www.dbnl.org/tekst/_nee003192201_01/_nee003192201_01_0154.php
Meyer, Arline, ‘Re-dressing Classical Statuary: The Eighteenth-Century "Hand-in-Waistcoat" Portrait’, The Art Bulletin 77 (1995) 45-63.
http://dx.doi.org/ 10.2307/3046079
President M.T. Steyn, Lewe en sterwe van die groot Afrikaner staatsman (Bloemfontein 1917).
Roest, Arne, ‘Beeld Steyn opnieuw beklad met zelfde tekst’, De Stentor, 9 september 2017.
Wielenga, Friso, Nederland in de twintigste eeuw (Amsterdam 2009).
Zeijden, Albert van der, Katholieke identiteit en historisch bewustzijn. W.J.F. Nuyens (1823-1894) en zijn ‘nationale geschiedschrijving (Hilversum 2002).
Websites
‘Belangrijke rol voor Nederland bij afschaffing Apartheid’, Nemo kennislink.
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/belangrijke-rol-voor-nederland-bij-afschaffing-apartheid/, laatst geraadpleegd op 16 mei 2022.
‘Boerenrepublieken in Zuid-Afrika’, Nationaal Archief.
https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/zoekhulpen/boerenrepublieken-in-zuid-afrika#collapse-6436, laatst geraadpleegd op 13 mei 2022.
Botes, Marianne,‘Burning heritage issues: the removal of the President Steyn statue’, National Museum Publications, 3 juni 2019.
https://nationalmuseumpublications.co.za/burning-heritage-issues-the-removal-of-the-president-steyn-statue/, laatst geraadpleegd op 23 mei 2022.
‘Grote Trek (Zuid-Afrika)’, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Grote_Trek_(Zuid-Afrika), laatst geraadpleegd op 13 mei 2022.
‘Historisch overzicht van Kaapkolonie tot democratisch Zuid-Afrika’, Blik op de wereld.
https://www.blikopdewereld.nl/geschiedenis/studiekhoekgeschiedenis/historische-overzichten/114-historisch-overzicht-van-kaapkolonie-tot-democratisch-zuid-afrika, laatst geraadpleegd op 13 mei 2022.
Mapionet.
https://mapio.net/pic/p-61219716/, laatst geraadpleegd op 5 mei 2022.
‘Marthinus Theunis Steyn’, Wikipedia. De vrije encyclopedie.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Marthinus_Theunis_Steyn, laatst geraadpleegd op 6 maart 2022.
‘Marthinus Theunis Steyn standbeeld, Bloemfontein’, Afrikanergeskiedenis.
https://www.afrikanergeskiedenis.co.za/presidente/monumente-en-erfenisterreine/marthinus-theunis-steyn-standbeeld-bloemfontein/, laatst geraadpleegd op 20 april 2022.
‘Rhodes must fall’, Wikipedia. The free encyclopedia.
https://en.wikipedia.org/wiki/Rhodes_Must_Fall, laatst geraadpleegd op 23 mei 2022.
‘Statue of Boer-war president Steyn to be relocated from UFS to war-museum in Bloemfontein’, Germiston Citynews.
https://germistoncitynews.co.za/lnn/1090234/statue-of-boer-war-president-steyn-to-be- relocated-from-ufs-to-war-museum-in-bloemfontein/?amp, laatst geraadpleegd op 30 april 2022.
‘This is why Steyn must fall’, Mail & Guardian, 23 maart 2018.
https://mg.co.za/article/2018-03-23-00-this-is-why-steyn-must-fall/, laatst geraadpleegd op 23 mei 2022.
Reactie plaatsen
Reacties
Wat een gedegen artikel over Marthinus Theunis Steyn, dank.